اقتصاد مقاومتی، پدافندی غیرعامل در برابر تحریم‌های اقتصادی

رضا غفاری[1]

کتایون سرلک[2]

چکیده:

در این مقاله سعی شده است تحریم های اقتصادی، بوسیله متغیر اقتصاد مقاومتی به عنوان پدافندی غیرعامل مورد بررسی قرار گیرد و رابطه تحریم های اقتصادی و اقتصاد مقاومتی به روش توصیفی- تحلیلی و کتابخانه ای ارزیابی می گردد. لذا در گفتار اول به بررسی مفهوم پدافند غیرعامل، در گفتار دوم به بررسی مفهوم تحریم و در فصل سوم به بررسی رابطه میان اقتصاد مقاومتی و تحریم های اقتصادی پرداخته شده است.

همان‌گونه که تاریخ انقلاب اسلامی نشان می‌دهد، کشور ما همواره در معرض تنش‌ها و فشارهای مختلف از سوی استکبار جهانی در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و غیره بوده است که در این میان، مقاومت ملت ایران در ناکامی آن نقش اساسی را ایفا کرده است و در واقع این مردم ایران هستند که همواره کلیه فشارها را تحمل کرده و بستر مناسبی برای تحقق سیاست‌های دولت مردان ایجاد کرده‌اند.

تحریم‌های اقتصادی به شکل گسترده در یک جنگ محسوس و نامحسوس به جامعه ما حاکم شده و همه اقشار با آن درگیر هستند. تحریم‌های اقتصادی یکی از ابعاد این جنگ است که به جامعه تحمیل شده و باید با برنامه ریزی در مقابل این مشکل بایستیم و آن را به فرصت تبدیل کنیم. کار در حوزه اقتصاد مقاومتی، کار در حوزه پدافند غیر عامل است و باید با استفاده از خلاقیت، ابتکار و نیروی بومی و محلی نیازهای خود را مهیا کنیم.

کلید واژه‌ها: اقتصاد مقاومتی، پدافند غیرعامل، تحریم اقتصادی.

[1] - کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای آمریکای شمالی و عضو باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر [email protected]  

[2] - دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه عثمانیه – هندوستان  

گفتار اول: پدافند و پدافند غیرعامل

پدافند در مفهوم کلی، دفع، خنثی کردن و یا کاهش تاثیرات اقدامات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی به اهداف خودی است(www.passivedefence.blogfa.com/post-10.aspx).

عقل انسان همچون فطرت و غریزه او حکم می‌کند که در زمان صلح و آرامش از آمادگی دفاعی کافی برخوردار باشد. دین اسلام به پیروان خود دستور می‌دهد که قبل از وقوع جنگ و نیاز به دفاع به فکر آمادگی دفاعی خویش باشند و با تدابیر و تدارکات از پیش سازماندهی شده به راحتی می‌توانند به مقابله متجاوز برخیزند. دفاع عامل : عبارت است از بکار گیری مستقیم جنگ به منظور خنثی نمودن و یا کاهش اثرات عملیات خصمانه هوایی زمینی و نفوذی و خرابکارانه روی اهداف مورد نظر(www.basijpress.ir/fa/news-details/16294).

انواع پدافند:

1- پدافند عامل

پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و به‌کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی وی می‌باشد. به عبارتی دیگر دفاع عامل، بکار گیری هر نوع سلاح و جنگ افزار به منظور کاهش و یا خنثی نمودن اثرات حملات و تهدیدهای دشمن می‌باشد. مانند پدافند هوایی عامل

2- پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که مستلزم به‌کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد(موحدی نیا،1385: 31).

به عبارتی دیگر دفاع غیر عامل، به کلیه اقدامات و فعالیت‌های احتیاطی و پیشگیرانه‌ای گفته می‌شود که بدون استفاده از تسلیحات، موجب کاهش و یا دفع اثرات عملیات خصمانه دشمن می‌گردد(www.vista.ir/article/360825).

همچنین پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که انجام می‌شود تا در صورت بروز جنگ، خسارات احتمالی به حداقل میزان خود برسد، به بیان دیگر هر اقدام غیر مسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی، ساختمان‌‌ها، تأسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن گردد، پدافند غیرعامل گفته می‌شود(www.hamshahrionline.ir/details/51947).

پیدایش پدافند غیر عامل:

موضوع پدافند غیر عامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار است. و در طول تاریخ همیشه جزء مهمی از زندگی بشر بوده است. زیرا اقدامات دفاعی انسان سبب دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان می‌شود. اما چگونگی دفاع به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد و انسان‌ها در دوران حیات خود سعی کرده‌اند تا با استفاده از عقل و تدبیر و اراده خود بهترین راه دفاع را در وضعیت‌های متفاوت ، در مقابل تهاجم دشمنانشان انتخاب و آن را به کار بندند. در این ارتباط اقدامات دفاعی انسان همیشه با استفاده از سلاح و تجهیزات جنگی صورت نگرفته است ؛ بلکه در موارد زیادی انسان برای دفاع ، شیوه‌هایی را به کار برده که سلاح و تجهیزات جنگی در آن پدافند غیر عامل نقشی نداشته است . انسان‌های اولیه از مامن های طبیعی مثل غارها و پوشش درختان استفاده می‌کردند. با شکل گیری تمدن‌های اولیه استفاده از برج و بارو و خندق و دروازه‌های محکم متداول شد.

برای مثال ، در جنگ خندق وقتی مسلمانان به فرماندهی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به پیشنهاد سلمان فارسی در اطراف مدینه ،خندقی حفر کردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور نمایند ، در واقع از شیوه‌ی دفاعی پدافند غیرعامل استفاده کرده‌اند. در خلال جنگ‌های ناحیه ای و بعد از جنگ جهانی اول و دوم ، با پیشرفت سلاح‌ها و تهدیدات ، پدافند غیر عامل نیز شکل تازه ای به خود گرفت مانند کشورهای آلمان ، شوروی، آمریکا ف کانادا ، سوئیس ، یوگسلاوی ، کره شمالی(www.old.ido.ir//a.aspx?a=1391080802).

ضرورت پدافند غیرعامل:

1- گام نهادن در راستای اجرای فرامین مقام معظم رهبری در زمینه پدافند غیرعامل

«مصوبه مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا: به دولت جمهوری اسلامی اعلام گردد من‌بعد کلیه وزارتخانه ها و سازمان‌ها موظف گردند در اعتبارات عمرانی پروژه های حساس و مهم اعتبار مورد نیاز پدافند غیر عامل را منظور نمایند.»

2- توجه به اهمیت امنیت اجتماعی و بالا بردن آن با به‌کارگیری پدافند غیرعامل

امنیت یکی از مهم‌ترین نیازهای زندگی اجتماعی بشر بوده و از ضروریات اولیه زندگی است. بطوریکه اگر فردی از تمامی امکانات رفاهی جهت یک زندگی مناسب برخوردار باشد ولی امنیت نداشته باشد نمی‌تواند از این مواهب استفاده نماید.

3- به‌کارگیری تاکتیک‌های جدید دفاعی با در نظر گرفتن روند جنگ‌های امروزی

از آنجایی که جنگ‌های امروزی (به‌کارگیری فناوری اطلاعات، جنگ‌های الکترونیک، سلاح‌های استراتژیک و قاره‌پیما و جنگ‌افزارهای نامتعارف دیگر و ...) تفاوت‌های اساسی با گذشته داشته لذا اهمیت پدافند غیرعامل انکارناپذیر بوده و برای کشور ما امری حیاتی است.

4- ضرورت آشنایی آحاد مردم به ویژه کارکنان نیروهای مسلح با پدافند غیرعامل برای مقابله با تهدیدات دشمن

5- لزوم توجه به دکترین جدید دفاعی

امروزه بسیاری از کشورهای پیشرفته با وجود داشتن سلاح‌های نامتعارف و توان بالای دفاع عامل، با رعایت جوانب احتیاط به اقدامات دفاع غیرعامل روی آورده‌اند . این اقدامات خلاء و نواقص دفاع عامل را پوشش داده و حتی کارایی دفاع عامل را افزایش می‌دهد. برای کشور ما با توجه به موقعیت استراتژیک خود، تهدیدات فرا روی و امکانات دفاعی موجود در مقایسه با دشمنان اصلی خود (حضور نظامی دشمن در منطقه، خطر بالقوه اسرائیل و مجهز بودن دشمن به انواع سلاح‌های نامتعارف) به نظر می‌رسد اهمیت پدافند غیرعامل در برابر سلاح‌های نامتعارف دوچندان است(www.abbasir52.persiangig.com/document).

اهداف پدافند غیرعامل:

1)کاهش قابلیت و توانایی سامانه ‌ های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف ‌ گیری تسلیحات آفندی دشمن.

2)تقلیل آسیب ‌ پذیری و کاهش خسارات و صدمات تأسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی کشور در برابر تهدیدات و حملات دشمن،وبلاهای غیر طبیعی.

3)حفظ سرمایه ‌ های کلان ملی کشور.

4)حفظ توان خودی جهت ادامه فعالیت ‌ ها و تداوم عملیات تولید و خدمات رسانی.

5)سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و ایجاد شرایط سخت و دشوار برای وی در صحنه عملیّات.

6)صرفه ‌ جویی در هزینه ‌ های تسلیحاتی و نیروی انسانی.

7)افزایش آستانه مقاومت مردمی و قوای خودی در برابر تهاجمات دشمن و بلاهای غیر طبیعی.

8)تحمیل هزینه بیشتر به دشمن از طریق وادار نمودن وی به تلف نمودن منابع محدود خود بر روی اهداف کاذب و فریبنده و سلب اصل صرفه جویی قوا از وی.

9)بالا بردن توان دفاعی کشور.

10)توزیع ثروت، جمعیّت و سرمایه ‌ های ملّی در کل فضای سرزمینی کشور از طریق اعمال سیاست تمرکززدایی، آمایش سرزمینی و پراکندگی زیرساختهای کلیدی و مراکز حیاتی، حساس و مهم تولیدی محصولات کلیدی (نیروگاهی، پالایشگاهی، صنعتی، نظامی، غذایی، آبرسانی،بهداشتی و ...)

11)ایجاد آمادگی ‌ های لازم مقابله با دشمن در شرایط تهدیدات نامتقارن.

12)حفظ تمامیّت ارضی، امنیّت ملّی و استقلال کشور(صفوی،1385: 13).

گفتار دوم: مفهوم تحریم و تحریم اقتصادی

در این گفتار از پژوهش مباحث نظری و تاریخی تحریم به همراه بازوها و ابزارهای اجرایی آن و همچنین نگرش مخالفان و موافقان تحریم و آراء و عقاید مکاتب سیاسی و حقوقی نسبت به آن مورد بررسی واقع می‌شود.

تحریم، تدابیر قهر آمیزی است که توسط کشور یا گروهى از کشورها، علیه کشورى که به قوانین بین‏المللى تجاوز کرده یا از معیارهاى اخلاقى مقبول تخطى کرده باشد، اعمال مى‏شود. هدف تحریم‏کننده (یا کنندگان) آن است که کشور متخلف را مجبور کنند تا دست از اعمال خود بردارد یا حداقل براى پایان دادن به رفتار غیرقابل قبول خود پشت میز مذاکره بنشیند (آقابخشی، 1374: 213).

اصطلاح تحریم عبارت است از امتناعی نظام یافته از برقراری روابط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی یا نظامی یک دولت یا گروهی خاص از دولت‌ها برای تنبیه یا ایجاد رفتار مورد قبول. با وجود این، کاربرد آن بیشتر در روابط اقتصادی بین‌المللی رایج است و کالاها و خدمات تولیدی یک دولت خاص بایکوت می‌شود. تحریم ممکن است عام یعنی شامل همه کالاها و خدمات و یا خاص و محدود به یک نوع یا دسته خاصی از کالاها باشد (ایوانز و نونام، 1381: 96).

ذکر این نکته مهم است که گرچه در تحریم‌ها عنصری از تنبیه وجود دارد، اما صرفاً به منظور ایجاد شرایط دشوار برای مردم کشور مورد تحریم نبوده و در واقع هدف آن ایجاد تغییراتی در رفتار سیاسی دولت این کشور است. عده‌ای نیز مهم‌ترین کارکرد تحریم را بازدارندگی می‌دانند (ظریف، 1376: 92).

باید به این نکته توجه داشت که هدف از تحریم که همانا وارد کردن کشور تحریم شده به انجام رفتار معین یا وادار کردن خسارت به آن کشور می‌باشد، تحریم را از دیگر تدابیر اقتصادی که در راستای پیشرفت اهداف اقتصادی یک کشور انجام می‌شود، همچون تعرفه‌ها، ممنوعیت صادرات یا واردات و ... مجزا می‌کند.

اهداف تحریم:

عنصر تحریم به عنوان هدف در همه تحریم‌ها وجود دارد. اما سؤال این است که خود تنبیه برای چیست؟ در مواردی بی هدفی تنبیه به حدی است که انگیزه اصلی تحریم کننده را سادیسم می‌دانند (زهرانی، 1387: 10).

اما بعضی از تنبیه‌ها برای وصول به هدف خاص اعمال می‌شود که مبتنی بر نوعی عقلانیت است و می‌توان اهداف زیر را برای آن متصور بود: اطاعت، بازدارندگی، براندازی، مانور داخلی و نمایش بین‌المللی (جمعی از پژوهشگران، 1392: 7-6).

تحریم‌ها را نمی‌توان تک هدفی تصور کرد و یک هدف می‌تواند هدف بازدارندگی داشته باشد و هم هدف نمایش بین‌المللی را در پیش گیرد و از این بابت بین اهداف اعلامی و اعمالی ممکن است همپوشانی یا تفاوت وجود داشته باشد. آنچه که مشخص است تحریم‌هایی با هدف اطاعت به دنبال تغییر رفتار کشورها هستند. شاید بتوان تحریم‌های آمریکا علیه ایران در مقطع گروگان گیری را با چنین هدفی دانست. بازدارندگی یا مهار رژیم تحریم شده در اصل همان چیزی است که ایالات متحده در قبال ایران ادعا می‌کند یعنی جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات اتمی (همان).

تحریم‌ها با هدف براندازی را شاید بتوان توسعه یافته‌ی تحریم‌های با هدف تغییر رفتار یا مهار رژیم دانست که یا جایگزین جنگ است یا پیش درآمد جنگ. تحریم‌های علیه کوبا را می‌توان از این دست به حساب آورد. در قانون آزادی و همبستگی دموکراتیک کوبا (لیبرتاد) که قانون تحریم کوبا توسط ایالات متحده محسوب می‌شود آمده است که قبل از آنکه آمریکا هر دولتی را در کوبا به رسمیت بشناسد چه رسد به آنکه با آن مذاکره نماید، تمام فعالیت‌های سیاسی باید قانونی شود، تمام زندانی‌های سیاسی باید آزاد شود، حقوق بشر باید حمایت شود، قوه قضایی مستقل ایجاد شود، وزارت امنیت داخلی منحل شود، انتخابات آزاد با نظارت بین‌المللی سازماندهی شود و رهبری جدید به غیر از فیدل و رائول کاسترو مستقر شود (فرهی، 1376: 47).

اهداف مانور داخلی نیز برآمده از این فرآیند است که دولت‌ها برای جلب نظر یا تحت فشار گروه های داخلی اقدام به تحریم علیه کشورها می‌کنند. یعنی گروه های فشار در داخل کشور تحریم کننده که ذی‌نفع در کشور تحریم شونده به هر صورت دارند شکل دهنده و تحریک کننده برای اعمال تحریم می‌باشند مثلاً آیپک یا گروه کوبایی‌های در تبعید را می‌توان ذکر کرد. از سوی دیگر ممکن است در واکنش به رقابت‌های سیاسی داخلی، تحریم‌ها اعمال گردد به طور مثال انتقادهای جمهوری خواهان به دموکرات‌ها در مورد ایران، دموکرات‌ها را مجبور به اعمال تحریم نماید. اگرچه به طور حتم این هدف چندان قدرتمند نیست که یک کشور را به ورطه‌ی تحریم بکشاند اما قابل چشم پوشی نیست (جمعی از پژوهشگران، همان: 8).

هدف نمایش بین‌المللی تحریم معمولاً در اهداف اعلامی تحریم کننده‌ها بیان نمی‌شود اما عامل مهمی در اعمال تحریم می‌باشد. یک کشور برای آنکه پیامی را به جهان مخابره نماید و قدرت خود را به نمایش بگذارد اقدام به تحریم علیه کشوری می‌نماید که قدرت یا وجهه‌ی کشور دیگری (معمولاً قدرت‌های بزرگ) را به چالش کشیده است و جنگ نیز میسر نمی‌باشد. یک صاحب نظر در مورد تحریم‌های ایالات متحده بیان می‌دارد که اجرای سیاست‌های تحریم و استفاده از آن به عنوان ابزار سیاست خارجی آمریکا لزوماً معلول موفقیت آنان در دستیابی به اهداف مورد نظر (تغییر رفتار ایران) بشمار نمی‌رود. اهداف جاه‌طلبانه تر و ابراز نشده ای را باشد در سیاست خارجی آمریکا و تلاش آن کشور جهت کسب برتری جهانی مدنظر دارد (فرهی، همان: 54).

اثرات تحریم‌ها

اثرات تحریم‌ها و مجازات‌ها به طور کلی بستگی به اهدافی که تعقیب می‌شود، دارد. اهداف اولیه به رفتار کشور تحریم شده و اهداف ثانویه به وضعیت داخلی و انتظارات کشور تحریم کننده مربوط می‌شود. در اکثر موارد، تحریم‌های بین‌المللی اقتصادی تأثیر اقتصادی قابل ملاحظه ای داشته‌اند، اما موفقیت سیاسی آنها خیلی کمتر بوده است. خصوصاً زمانی که کشور مورد تحریم از لحاظ اقتصادی وابستگی کمی به کشور تحریم کننده داشته و سایر کشورها نیز کشور تحریم کننده را در اجرای تحریم همراهی نکنند.

آثار تحریم‌ها بر تجارت آزاد و حق توسعه و همین‌طور نتایج مخرب آن بر همسایگان دولت هدف تحریم نیز به نسبت مسائل مهمی را مطرح می‌سازد که مستلزم ارزیابی هوشیارانه است. نکته آخر اینکه، تحریم‌ها، حتی آنهایی که توسط سازمان ملل متحد وضع شده‌اند، دارای انگیزه سیاسی بوده و به صورت گزینشی اعمال شده و به شدت دست‌کاری گردیده‌اند . و در بعضی موارد بعضی از اعضای شورای امنیت اهداف خاصی را دنبال می‌کنند و سعی‌شان بر این است که منافع و اهداف مورد نظر خود را در اجرای این تحریم‌ها تأمین نمایند. تحریم علیه عراق و لیبی از جمله این نمونه‌ها هستند (حدادی، 1382: 125-124).

انواع تحریم

الف) تحریم‏هاى غیراقتصادى

این تحریم‏ها معمولاً پیش از تحریم‏هاى اقتصادى آغاز مى‏شود و هدف آن، ترغیب کشور هدف، به تغییر سیاست مورد نظر است. تحریم غیراقتصادى، بسته به نوع کشور و شرایط موضوع متفاوت است؛ ولى مى‏تواند موارد زیر را در برگیرد:

1- لغو ملاقات‏هاى چند جانبه؛

2- خوددارى از اعطاى ویزا؛

3- کاهش سطح نمایندگى‏هاى سیاسى؛

4- جلوگیرى از عضویت کشور هدف در سازمان‏هاى بین‏المللى؛

5- مخالفت با میزبانى کشور هدف براى میزبانى نشست‏هاى بین‌المللی؛

6- خوددارى از کمک‏هاى مالى و مساعدت‏هاى رسمى (این مورد به خصوص در مورد کشورهاى فقیر اعمال مى‏شود)؛

7- قطع ارتباطات تلفنى، رادیویى، و حمل و نقل هوایى، دریایى و زمینى (روحانی، 1381: 34).

ب) تحریم‏هاى اقتصادى

تحریم اقتصادى، اقدام برنامه‏ریزى شده یک یا چند دولت، از طریق محدود کردن مناسبات اقتصادى، براى اعمال فشار بر کشور هدف، با مقاصد مختلف سیاسى است.

تحریم اقتصادى، اغلب جایگزین جنگ و اعمال قوه قهریه تلقى مى‏شود. مقصود از مناسبات اقتصادى نیز همه انواع روابط اقتصادى، اعم از تجارى و مالى است. کشورهاى مختلف از تحریم‏هاى محدود اقتصادى، براى مقاصد سیاسى خود علیه کشورهاى هدف استفاده مى‏کنند؛ ولى در بیشتر موارد این نوع تحریم کم اثر بوده است. تحریم‏هاى همه جانبه از سوى سازمان‏هاى بین‏المللى نیز به ندرت صورت گرفته است. جامعه ملل که در فاصله میان دو جنگ جهانى اول و دوم، زمام هماهنگى امور جهان را بر عهده داشت، تنها چهار بار به تحریم یا اعمال تحریم علیه کشورى مبادرت ورزید که تنها دو بار آن موفق بود. در واقع جامعه ملل نتوانست، با بهره‏گیرى از ابزار تحریم، مانع حمله موسولینى به اتیوپى و تصرف آن کشور، در سال‏هاى 1935 و 1936 شود. سازمان ملل متحد قبل از تحریم عراق، در سال 1990، تنها دو بار دست به تحریم همه جانبه زد، یکى علیه رودزیا در سال 1966 و دیگرى تحریم تسلیحاتى همه جانبه علیه آفریقایى جنوبى در سال 1977. در این تحریم‏ها، هدف یا تنبیه است، یا بازدارندگى یا تغییر رفتار. نکته بسیار مهم و جالب اینکه تحریم، به سیاست داخلى، تأمین نظر گروه‏ها و به دست آوردن راى معطوف است. صاحب‌نظران نمونه این امر را تحریم چین از سوى آمریکا و اروپا، به دلیل ناآرامى‏هاى میدان تیان‏آنمن مى‏دانند. هدف دولت آمریکا از این تحریم تنها نشان دادن خود به عنوان دولتى حامى حقوق بشر بود (همان، 70-61).

مفهوم تحریم اقتصادی:

از نظر «باری ای. کارتر» تحریم‌های اقتصادی به معنی تدابیر قهر آمیز اقتصادی علیه یک یا چند کشور برای ایجاد تغییر در سیاست‌های آن کشور است و یا دست کم بازگو کننده نظریات یک کشور درباره این قبیل سیاست‌های دیگران است.

هافبوئر، شوت و الیوت در تعریف تحریم اقتصادی بیان می‌کنند که «تحریم اقتصادی به معنی باز پس گیری عمدی یا تهدید به باز پس گیری روابط معمول تجاری یا مالی از سوی یک دولت است.

البته در این تعریف از تحریم اقتصادی از جمله تعرفه‌ها و سهمیه‌ها یا تضمین دسترسی به بازار یا تطبیق یا ترتیبات تجاری یاد نشده است که با هدف اقتصادی برقرار می‌شود. این‌ها عکس‌العملی به رفتار اقتصادی یک کشور، تحریم‌های اقتصادی برای اهداف سیاست خارجی به کار گرفته می‌شود و هدف از آن تغییر رفتار سیاسی کشور هدف است.

در بررسی حقوقی مایکل مالوی این گونه مطرح می‌شود که «تحریم‌های اقتصادی پیچیده است زیرا برخی اهداف سیاست خارجی ممکن است با اهداف یا شیوه‌ها و روش‌هایی که در برنامه تحریم‌های اقتصادی به کار گرفته می‌شود شباهت پیدا کند.» افزون بر این ممکن است «برخی از شیوه های کاربردی تحریم‌های اقتصادی وارد سیاست اقتصادی بین‌المللی گردد.» با وجود این، به نظر می‌رسد که اهداف سیاست خارجی که از طریق اعمال تحریم‌های اقتصادی دنبال می‌شود خارج از سیاست عمومی اقتصادی باشد (علیخانی، 1384: 32).

تحریم‌های اقتصادی یک ابزار سیاسی مهم و بعضاً تأثیرگذار در دست کشورهای نیرومند جهان بوده است. آمریکا همواره یکی از مجریان و طرفداران پر و پا قرص تحریم‌های تجاری، اقتصادی و سیاسی برای دستیابی به اهداف مورد نظر در سیاست خارجی خود بوده و برنامه های گسترده تحریم اقتصادی و تجاری رای طی سال‌های پس از جنگ جهانی دوم به اجرا گذاشته است. این برنامه‌ها ماجراجویی‌های آمریکا در منطقه آمریکای لاتین را که حوزه نفوذ مستقیم آن کشور است نیز در بر می‌گیرد (دخالت آمریکا در کشور نیکاراگوئه مثال خوبی از این تحریکات است). روابط خصمانه آمریکا با لیبی پس از به قدرت رسیدن سرهنگ قذافی نیز در همین مقوله جای می‌گیرد (برکشلی، 1375: 123-122).

تحریم‌های اقتصادی به نام ابزاری برای ارتقاء منافع سیاست خارجی یک کشور، در میانه طیفی قرار می‌گیرد که در یک سر آن سخت‌ترین اقدامات قهر آمیز از جمله توسل به نیروی نظامی، اقدامات سری و یا تهدید به توسل نیروی نظامی است و در سوی دیگر طیف تدابیر دیپلماتیک، اخراج دیپلمات‌ها، احضار سفیر، اعتراض رسمی دیپلماتیک و به تعلیق درآوردن مبادلات فرهنگی است. به تعبیری می‌توان گفت که برقراری تحریم‌های اقتصادی در میانه این طیف قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، این نوع تحریم‌ها اغلب به جای اقداماتی که برشمردیم به کار می‌رود. تدابیر سیاسی ممکن است چنان که باید و شاید موثر و کارا نباشد. در عین حال توسل به راه حل‌های نظامی ممکن است افراطی به نظر برسد. از نظر هافبوئر، شوت و الیوت تحریم‌ها «دندان دیپلماسی بین‌المللی را تیزتر می‌کند مثل هنگامی که عوعو کردن بدتر از گاز گرفتن باشد.» بدین ترتیب، عبارت « تحریم‌های اقتصادی» به معنی «اقدامات غیرنظامی آمریکا است که تأثیر نامطلوبی بر انتقال کالا، خدمات یا دارایی‌های مالی به یک کشور خارجی خاص می‌گذارد و هدف از برقراری آن، تنبیه یا مجازات آن کشور یا وادار ساختن آن به تطبیق خود با اهداف سیاسی یا بیان ناخرسندی آمریکا از اقدامات و رفتارهای آن کشور است.» در این چارچوب، این تعریف شامل تحمیل برخی تدابیر تجاری و مالی به اشکال و ترکیب‌های مختلف است (علیخانی، همان: 33).

گفتار سوم: نقش اقتصاد مقاومتی به عنوان پدافندی غیرعامل در برابر تحریم‌های اقتصادی

پس از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی ایران از سوی آمریکا و غرب مورد تحریم و تهدید در حوزه های مختلف قرار گرفت که در آن برهه با برگزیدن راهبرد مقاومت کوشید در سایه خودکفایی در تولید محصولات راهبردی و دستیابی به فناوری‌های نوین و با گسترش مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با کشورهای همسایه و مسلمان، به بی اثر ساختن تحریم‌ها بپردازد که با موفقیت‌های خوبی نیز روبه رو شد.

پس از انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی ایران از سوی آمریکا و غرب مورد تحریم و تهدید در حوزه های مختلف قرار گرفت که در آن برهه با برگزیدن راهبرد مقاومت کوشید در سایه خودکفایی در تولید محصولات راهبردی و دستیابی به فناوری‌های نوین و با گسترش مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با کشورهای همسایه و مسلمان، به بی اثر ساختن تحریم‌ها بپردازد که با موفقیت‌های خوبی نیز روبه رو شد.

اما با تغییر استراتژی غرب در وضع تحریم‌ها و به زعم مقامات غربی هوشمند کردن تحریم‌ها باید اذعان کرد اقتصاد به محور اصلی برخورد غرب با جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است. نظام سلطه تاکنون در اجرای تحریم‌ها برای جلوگیری و کندسازی روند توسعه کشور که یکی از لوازم اساسی آن، تأمین مالی و بخش دیگر آن فناوری است، سعی کرده در این دو محور برای نظام مانع تراشی کند و آن را با مشکلات عدیده ای رو به رو سازد. اصولاً راهبرد آمریکا در جنگ اقتصادی علیه ایران این است که کشور را به لحاظ بنیه و توان اقتصادی آنقدر ضعیف سازد تا ایران قادر نباشد به الگویی برای سایر ملل مسلمان و مستضعف جهان تبدیل شود.

رهبر معظم انقلاب با درایت و اشراف کامل به این موضوع، با مشخص کردن شاخص‌های تعیین کننده اقتصادی در اسناد بالادستی نظام از جمله برنامه های توسعه ای، سند چشم انداز و سیاست‌های اصل ۴۴ و نیز با نام‌گذاری سال‌های گذشته با محور های اقتصادی، در این مقطع خواستار گذر از مرحله مقاومت اقتصادی و ایجاد یک اقتصاد مقاومتی در کشور و تبدیل آن به خط مشی اساسی کشور شدند. به اعتقاد رهبر معظم انقلاب با توجه به تحولات جدید در عرصه بین‌المللی ضرورت دارد با استقرار یک اقتصاد مقاومتی و مدیریت صحیح منابع مالی و انسانی کشور، تهدیدهای جهانی علیه جمهوری اسلامی به فرصت‌های اقتصادی تبدیل شود(www.aftabir.com/articles/view/politics/iran/c1_1351503432p1.php).

ایده اقتصاد مقاومتی ابتدا از جانب رهبر معظم انقلاب مطرح شد. برای داشتن درکی روشن از این اصطلاح متناسب با شرایط اقتصاد ملی جمهوری اسلامی ایران ناگزیر از مرور ادبیات مربوط بر اساس فرمایشات و بیانات ایشان هستیم. از نظر رهبر، دشمن در موضوع تهدید اقتصادی به دنبال جدا کردن مردم از نظام اسلامی است(بیانات، 3/5/1391).

کار ویژه های اقتصاد مقاومتی

- ایجاد مقاومت اقتصادی در برابر فشار اقتصادی دشمن؛

- تضمین رشد اقتصادی در شرایط جنگ اقتصادی دشمن؛

- جلوگیری از بیکاری عوامل تولید و ایجاد شرایط اشتغال کامل؛

- ممانعت از ایجاد اخلال در رفاه عمومی؛

- حل مشکلات مردم؛

- دلگرمی مردم به نظام اسلامی.

شرایط و الزامات اقتصاد مقاومتی

- استفاده از همه ظرفیت‌های دولتی و مردمی؛

- مردمی کردن اقتصاد؛

- تحول در شرایط اقتصاد از طریق اجرای سیاست‌های اصل 44؛

- توانمند سازی بخش خصوصی؛

- کاهش وابستگی به نفت؛

- جایگزینی درآمدهای نفتی با درآمدهای غیر نفتی؛

- بنیان گذاری کارهای اقتصادی بر پایه دانش و تبدیل شدن اقتصاد دانش بنیان به وجه غالب اقتصاد کشور؛

- حمایت از تولید ملی؛

- فعال کردن واحدهای تولیدی کوچک و متوسط؛

- تعادل در مصرف و مدیریت مصرف با جایگزینی و ترجیح تولیدات داخلی با کالاهای خارجی(سیف،1391: 15).

ظهور انقلاب اسلامی ایران در فضای سیاسی و علمی عصر کنونی، معادلات جدیدی را در این عرصه‌ها رقم زده است. معادلاتی که هر روز ابعاد و پیچیدگی‌های خاص را بروز می‌دهد. طبعاً نیروهای معارض با چنین دیدگاهی به همه طرق ممکن سعی در نابود و محو چنین منظری به جهان و انسان دارند و در این راه از هیچ برنامه ای غافل نخواهند بود. پس از طی کردن دوران مقابله سخت جمهوری اسلامی با جبهه کفر، به منظور بقای سیاسی و فکری خویش که دستاوردی چون دفاع مقدس را به همراه داشت، عرصه تقابل به فضاهای نرم و هوشمند رسیده است. البته از ابتدا نیز این نوع جنگ وجود داشته است لیکن شدت و حجم آن گسترش یافته است. اما در سالیان اخیر و با شکست اکثر تهاجمات دشمن در عرصه های مختلف، تحریم‌های شدیدتر اقتصادی و محدودیت‌های کسب و کار داخلی و ارتباطات خارجی در دستور کار قرار گرفته است. مجموعه شرایط پیش آمده برای کشور که نظیری برای آن در عرصه بین‌المللی و نظری اقتصاد نمی‌توان یافت، باعث شد که رهبر انقلاب اسلامی ادبیات و عرصه جدیدی را برای استمرار و اقتدار ملی و اقتصادی کشور ترسیم کنند. این عرصه با ظهور مفهومی به نام اقتصاد مقاومتی تجلی یافته است(تراب زاده جهرمی،1392: 32).

آنچه عموماً از مقاومت اقتصادی برداشت می‌شود، مواجهه با تحریم‌های اقتصادی است. به این معنا که اولاً راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها جستجو شود و ثانیاً ظرفیت تحمل سختی و فشار در درون اقتصاد ملی ارتقا یابد. بر این مبنا می‌بایست در هر مقطع، حوزه های تحریم شده رصد و برای جایگزین کردن آنها اقداماتی صورت گیرد.

در این فضا، اقتصاد مقاومتی طراحی و مدل سازی ویژه ای از شرایط و سازوکارهای اقتصادی است که مبتنی بر آن، فضای اقتصادی کشور بر اساس فرض وجود حداکثر تحریم‌ها و فشارها به صورت فعال و نه منفعل، طراحی می‌شود. در واقع اقتصاد مقاومتی بنیانی نظری و عملی برای مدل سازی گونه ویژه ای از اقتصاد است که فعالانه خود را برای مواجهه با تحریم‌ها بیش از پیش آماده ساخته است. مکانیسم‌های اقتصادی، فضای کسب و کار، تجارت خارجی، نهادهای مالی و واسطه ای و ... در اقتصاد مقاومتی مبتنی بر این پیش فرض طراحی می‌شوند که کشور در تعارض ایدئولوژیک دائمی با نظام سلطه است و هر ضربه اقتصادی از غرب ممکن است در هر لحظه به کشور وارد شود. در چنین فضایی، تحریم‌های اقتصادی نه تهدید، بلکه فرصت ویژه ای هستند که زیر فشار آنها می‌توان راهبردهای اقتصاد مقاومتی را با قدرت و اجماع ملی همراه و پیاده سازی آنها را تسریع کرد(پیغامی،1390).

اقتصاد ایران به دلیل تأثیرپذیری از فضای جهانی و نیز توانایی‌هایی که در حوزه های مختلف علمی، تجاری، سیاسی و انرژی به دست آورده همواره دست‌خوش ناملایماتی در روابط بین‌الملل بوده است که اخیراً می‌توان به نمونه بارز آن یعنی توسعه تحریم‌های اقتصادی در خصوص ایران اشاره نمود. به نظر می‌رسد پیشنهاد طرح مقاوم سازی اقتصاد به عنوان یک ضرورت بیش از پیش نمایان و ابزاری دفاعی و صیانتی از اقتصاد ایران باشد که می‌تواند در برابر بحران‌های اقتصادی رویکردی فعالانه داشته باشد و در این شرایط موانع را برطرف سازد. البته الگوی مزبور چشم اندازی کلان در جریان اقتصاد ایران می‌باشد و اقدامی بلندمدت را در راستای این چشم انداز شامل می‌شود. با این دید که در این رویکرد، اقتصاد ملی و بین‌المللی دو ویژگی اساسی است که تابع نظام اقتصاد باز است. به همین دلیل، حرکت اقتصادی کشور یک جریان اقتصادی فعال برای مقابله با هرگونه بحران و تحریم اقتصادی است که با تشخیص حوزه های فشار و متعاقباً تلاش برای کنترل و بی اثر نمودن آن و تبدیل چنین فشارهایی به فرصت درصدد کاهش وابستگی‌های اقتصادی و تأکید بر مزیت‌های تولید داخل و رسیدن به خوداتکایی، مدیریت منابع مالی و انسانی به ویژه بهبود شاخص فضای کسب و کار و فراهم نمودن شرایط رقابت‌پذیری اقتصاد ایران در عرصه های جهانی و در برابر شوک‌های اقتصادی است (ابراهیمی و زیرک، 1391: 27-26).

رشداقتصادیهدفنهاییتمامنظام‌هایاقتصادیاست. اهمیتاینهدفپاسخیدوگانهبرایمقابلهبا افزایشنیازهایجامعه(ارتقاءسطحزندگی)وتواناییمقابلههرچهبهتربارقابتبین‌المللاست. دراقتصاد مبتنیبررویکردمقاومتینیزحفظروندرشداقتصادیموجودوارتقاءتواناییمقابلهراهبردیبافشارهاو محدودیت‌هایمجامعبین‌المللیبهعنواناصلی‌ترینهدفدر نظر گرفتهشدهاست. بهعبارتی،دراینرویکرد افزایشظرفیتتولیدحقیقیملیبهمنظورارتقاءقدرتاقتصادیموردهدفاست. (رحمانی، 1389).

همچنین با مراجعه به اصول ایدئولوژیک انقلاب اسلامی درمی یابیم با توجه به این که از ابتدای شکل گیری و استقرار جمهوری اسلامی، ایستادگی در برابر ظالم و قدرت‌های استکباری زورگو، بخشی از سیاست تغییرناپذیر ایران در تمامی بخش‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و غیره بوده است می‌تواند نقشی اساسی نیز در ناکامی استکبار جهانی در مقابله با کشورمان داشته باشد. این ایدئولوژی به عنوان اصلی‌ترین مؤلفه نهضت بیداری اسلامی و بیداری انسانی در ۳۰ سال گذشته به شمار می‌رود و به عنوان اکسیری حیات بخش و مدلی باورپذیر، سایر ملل مظلوم و آزاده جهان را نیز تحت تأثیر قرار داده است. از سوی دیگر تجربه ۳۲ ساله تحریم‌ها موید این نکته است که در هر زمان و مقطع که به شکل صحیحی سیاست‌گذاری شده و منابع به صورت بهینه به اقتصاد کشور تزریق شده است، توانسته ایم اثرات تحریم‌ها را خنثی کنیم.

این که امروز ابعاد امنیت ملی به ترتیب به صورت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و محیط زیست تعریف می‌شود، اهمیت توجه به این حوزه در جهت حفظ امنیت ملی کشور را بیشتر آشکار می‌کند.

پدافند غیرعامل مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای است که موجب بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات دشمن می‌شود، لذا ضرورت تدوین طرح پدافند غیرعامل اقتصادی به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش‌های دفاع غیرعامل در مقابل جنگ اقتصادی طرف مقابل یعنی آمریکا و اجرای آن در مقیاس‌های گوناگون برای کشور احساس می‌شود.

به منظور تدوین این طرح در نگاه اول و به آسانی می‌توان دریافت ویژگی مثبت این تحریم‌ها نشان دادن آسیب پذیری های کشور است، به طوری که فهرست تحریم‌های وارد بر کشور همان فهرست آسیب پذیری های ماست، چون دشمن با مطالعه ای که روی نقاط ضعف و وابستگی‌های ما انجام داده است، دقیقاً تحریم‌ها را بر آن نقاط متمرکز ساخته و با نتیجه گیری از آنها قصد اعمال فشار بر تصمیمات کشور را دارند که باید در گام نخست، این نقاط ضعف تقویت شده تا از بین بروند و سپس تمرکز کشور روی کنترل و مدیریت این نقاط معطوف شود(www.aftabir.com/articles/view/politics/iran/c1_1351503432p1.php).

نتیجه گیری:

با توجه به مباحث مطرح شده در گفتار اول و آشنایی با مفهوم پدافند غیرعامل به عنوان کلیه اقدامات و فعالیت‌های احتیاطی و پیشگیرانه‌ای، که بدون استفاده از تسلیحات، موجب کاهش و یا دفع اثرات عملیات خصمانه دشمن می‌گردد و از طرفی با بررسی مفهوم تحریم اقتصادی در گفتار دوم به عنوان اقدامی برنامه‏ریزى شده یک یا چند دولت، از طریق محدود کردن مناسبات اقتصادى، براى اعمال فشار بر کشور هدف، با مقاصد مختلف سیاسى است. در گفتار سوم به دنبال آن هستیم که نشان دهیم، اقتصاد مقاومتی می تواند راهکاری مناسب و ایده آل به عنوان پدافندی غیرعامل در برابر تحریم های اقتصادی باشد. لذا با بررسی مفهوم و جایگاه اقتصاد مقاومتی در می یابیم که اقتصاد مقاومتی چشم‌اندازی کلان در جریان اقتصاد ایران اسلامی است و اقدامی بلندمدت را در راستای این چشم ‌انداز شامل می‌شود. با این حال به نظر می‌رسد که ما در مقطع فعلی که از سوی کشورهای غربی تحت شدیدترین فشارهای اقتصادی قرار گرفته‌ایم نیازمند یک رویکرد انقلابی و جهادی نیز در سبک زندگی هستیم.رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها بر ضرورت دستیابی به اقتصاد مقاومتی تاکید فرموده‌اند و بسیاری از صاحب نظران و اقتصاددانان نیز معتقدند که بن مایه های اقتصاد مقاومتی از دل رفتارهای اقتصادی مردم بیرون می‌آید و ما برای اصلاح وضعیت اقتصادی خود باید ابتدا به دنبال تصحیح فرهنگ اقتصادی در جامعه باشیم.

لذا با توجه به اینکه عرصه اقتصاد کشور شاهد رویارویی با گفتمانی جدید در حوزه اقتصادی با عنوان «اقتصاد مقاومتی» است. اکنون اقتصاد کشورمان هم از فضای جهانی تأثیر می‌پذیرد و هم به دلیل قدرتی که در حوزه‌های مختلف علمی، سیاسی و انرژی به دست آورده یا از قبل داشته است، بر آن اثر می‌گذارد. با توسعه تحریم اقتصادی علیه ایران، یک ضرورت بیش از پیش نمایان شده و آن دستیابی به یک الگوی مقاومتی از اقتصاد است؛ الگویی که در برابر بحران‌های اقتصادی رویکردی فعالانه دارد و می‌تواند در شرایط بحرانی موانع را برطرف کند.

منابع:

برای دریافت منابع ایمیل بزنید یا تماس بگیرید.